نقاشی‌های کودکان پنج‌ساله: دیو یا هیولا چه معنایی دارد؟

« وقتی به خانه آمدم پسرم مشغول نقاشی کشیدن بود؛ گاهی وقت ها با رنگ های عجیب و غریب و اخیراً هم با طرح های کاملاً مبهم و البته کمی ترسناک؛ انگار او خودش را در موقعیت نقاشی می کشد. دفعه ی آخر در نقاشی هایش بدون اینکه متوجه شود به او نگاه می کردم؛ مداد را محکم می گرفت و موجودات به قول خودش یک پا و دو سر می کشید؛ گاهی وقت ها هم می گفت "این شبیهه دی جی مون شده مامان؛ مگه نه؟" اما من فکر می کنم پشت نقاشی های او ماجراهای دیگری هم هست که شاید من از آن خبر نداشته باشم. »

این داستان شاید کنجکاوی خیلی از ما والدین باشد؛ به خصوص وقتی از فرزندان خود می پرسیم "این چیزی رو که کشیدی معنیش چیه؟". روان شناسان کودک و متخصصان روان سنجی (متخصصان روان شناسی که ابزارها و تست های سنجش و ارزیابی شخصیت، هوش، هیجان و... مرتبط با ویژگی های انسان را می سازند و آن ها را تحلیل می کنند) با ما والدین نیز موافق هستند؛ آن ها تمام نقاشی های کودکان را دارای معانی بسیاری می دانند.

در ادامه به ترتیب در مورد رشد و تحول کودک در سن پنج سالگی، ویژگی ها و مفاهیم عمده نقاشی کودکان در این سن و ملاحظات بالینی و پزشکی مهم ضمن کشیدن نقاشی کودکان در این سن اطلاعاتی را به دست خواهیم آورد:

رشد و تحول کودکان در سن 5 سالگی

به طور خلاصه کودکان به لحاظ شناختی می توانند توالی و ابتدا و انتهای هر کاری را درک کنند؛ آن ها می توانند اطلاعات شخصی و نشانی خود را برای دیگران بگویند و تا حدی طبقه بندی کردن را بفهمند. در این سنین رشد زبان کودک بسیار پیشرفت می کند تا جایی که کودکان سعی می کنند بین ظاهر و واقعیتی که در اصل وجود دارد به یک همگرایی (هماهنگی) برسند؛ به عنوان مثال اگر از کوکان بپرسیم آیا شمعی که تا حدی شبیه به مدادشمعی است آیا واقعاً مدادشمعی است؟ بسیاری از کودکان در سنین ۶ یا ۷ سالگی پاسخ بله را می دهند؛
در این سنین کودکان هنوز به اندازه کافی نمی توانند محتواهای عمیق و تمایز بین واقعیت و ظاهری بودن مفاهیم را تشخیص دهند اما با پا گذاشتن به سنین ۵ و ۶ سالگی آن ها در حال دریافت فهم این تمایزها هستند. به این دلیل نیز کودکان به لحاظ اخلاقی کاملاً وابسته به والدین هستند از نظر آن ها خوب یا بد یعنی گفته ی منابع پرقدرتی چون مادر و پدر؛ به همین جهت کودکان در تشخیص خوب و بد کمی گیج می شوند.
در این سنین غالباً والدین از رفتارهای عجیب و غریب فرزندان خود گله می کنند؛ این رفتارها تا حدی طبیعی است؛ چراکه کودکان در این سن در حال گذار به مرحله ای هستند که بتوانند وارد مدرسه شوند و به لحاظ شناختی و رفتاری پیشرفت قابل توجهی داشته باشند.
از نظر اجتماعی کودکان در این سن بیشتر متمرکز بر گروه های بازی 3 نفره هستند؛ آن ها سخت دوست می شوند و ترجیح می دهند بازی های فردی را در گروه انجام دهند؛ شاید به همین دلیل هم هست که معمولاً در انتخاب بازی و نقش های آن بین گروه با هم تا حدی بحث و جدول می کنند.
در این سنین توجه به هیجانات بسیار مهم هستند؛ تا جایی که کودکان در این سن می توانند از روی چهره ی (زبان غیرکلامی) مادر و پدر خود به خوبی میزان رضایت و عدم رضایت آن ها را درک کنند. آن ها در این سنین از تنبیه گریزان هستند.به رغم این پیشرفت ها کودکان هنوز در تمایز بین هیجان کلامی (بیان هیجاناتی چون خشم و...) و غیرکلامی (زبان بدن، لحن و... ) کمی دچار چالش هستند؛ تا جایی که معمولاً والدین در این سن باید توجه کنند که خواسته ها و هیجانات خود را به وضوح نشان دهند؛ ابهام در این قسمت یکی از دلایل پرخاشگری ها و نافرمانی های کودکان نیز هست.
بازی کردن در این سن برای کودکان تا حد زیادی نمادی و مبتنی بر تخیل است؛ کودکان در این سن توجه زیادی به شخصیت های کارتونی و تلویزیونی دارند؛ آن ها سعی می کنند تا حدی نقاشی های خود را از روی این شخصیت ها ترسیم کنند و از این کار لذت می برند؛ البته این دوران می گذرد و آن ها با درک تمایز بین واقعیت و ظاهر می توانند بهتر افکار خیالی خود را از افکار واقعی و اجتماعی جدا کنند. به همین دلیل هم هست که آن ها وارد میدان آموزش همگانی (دبستان و ادامه آن) می شوند.

عمدتاً نقاشی های کودک در این سن چه ویژگی هایی دارند؟ دنیایی شگفت انگیزی پیش روی ماست!

• در سنین ۳ تا ۵ سالگی عمدتاً بچه ها تصاویر نامفهوم و بی معنایی را ترسیم می کنند؛ آن ها فقط به مداد و کاغذ احتیاج دارند؛ همانطور که در قسمت قبل گفتیم کودکان با رشد هیجان هایشان کم کم به سمت استفاده از رنگ های مختلف نیز می روند؛ آن ها ممکن است از بعضی از رنگ ها بیشتر و از بعضی دیگر کمتر استفاده کنند.

نقاشی کودک سه ساله

• محور اصلی نقاشی کودکان در ورود به سن پنج سالگی خطوط، رنگ ها و اشکال ساده هستند.
• در این سن کودکان هنوز به سمت کشیدن نقاشی ها واقعی (Realistic paintings) پیش نرفته اند؛ آن ها موجودات و مقوله های عمدتاً تخیلی را روی کاغذ می کشند؛ در این سن آن ها از اتفاقات خانه، دوستان و ارتباطات محدود خود نیز تا حدی نقاشی می کشند؛ فهم این مسئله در ظاهر نقاشی کودکان کمی دشوار است؛ آن ها از اشیاء یا مقوله های نمادین برای بیان هیجانات خود استفاده کنند؛ مثلا استفاده از رنگ های تیره، خطوط خشن و نامنظم (که در این سن تا حدی طبیعی است؛ چراکه کودکان هنوز نمی توانند یک نقاشی استاندارد مورد نظر ما را ترسیم کنند)، کاراکترهای خشن یا لطیف و مهربان یا افسانه ای و...(نکته قابل توجه این است که این نوع ترسیم نقاشی ها می توانند همزمان با الگوگیری نیز باشند؛ به عنوان مثال بسیاری از کودکان  در این سنین ممکن است از شخصیت های کارتون ها و فیلم ها برای نقاشی خود الگو بگیرند؛ بعضی از این شخصیت ها آن قدر جذاب هستند که کودک معمولاً آن ها را همیشه در حالت های مختلفی در نقاشی های خود ترسیم می کنند)
•  در نقاشی کودکان سنین ۵ یا ۶ ساله کاراکترها از نظر تعداد کم و از نظر پیچیدگی کمتر عمیق به نظر می رسند؛ آن ها اگرچه در دنیای ذهنی خودمحورانه و خیالی خود به سر می برند (برخلاف عقیده عموم این رفتارها کاملاً طبیعی و ضروری هستند و بخشی از تحول و رشد کودک به شمار می روند که به مرور زمان نیز این رفتارها کاهش پیدا می کنند) اما مصادیق نقاشی های آن ها از محیط بیرونشان کاملاً قابل شناسایی هستند؛ در این سنین تا حدی زیادی نقاشی کودکان دارای یک داستان یا روایت است.
• مدت نقاشی کودکان در این سن بسیار کم است؛ چراکه کودکان دارای حافظه روایی محدودی هستند؛ به همین دلیل ممکن است به یکباره دست از نقاشی کشیدن بردارند و مشغول کار دیگری شوند. البته با شروع پنچ سالگی شیوع این رفتارها کمتر می شوند.
• در نقاشی کودکان ۵ سال به بالا گاهی می توان حضور چند شخصیت را مشاهده کرد؛ که عمدتاً این شخصیت ها به تعبیر آن ها پدر و مادرانشان هستند.

در این تصویر که از نقاشی یک کودک چهارساله است، اولین حضور والدین مشاهده می شود.

• قبل از ورود به قسمت بعدی این مطلب، باید به این نکته اشاره کرد که خیلی از نقاشی های کودکان معانی متفاوتی دارند که می توانند از تفاسیر ما والدین بسیار دور باشند. بسیاری از نقاشی های آن ها ممکن است در عین عجیب بودن یک کارکرد خیلی عادی و طبیعی داشته باشند و خیلی از نقاشی های آن ها ممکن است در دوره هایی از رشدو تحولشان برای ما تعجب برانگیز باشند؛ البته در بسیاری از مواقع با دقت به چند ویژگی اساسی که در ادامه در مورد آن صحبت خواهیم کرد، می توانیم نیاز به مداخلات روان شناختی (یعنی میزان نیاز به روان شناس) را نیز تا حدی پیش بینی کنیم.

با دیدن چه ویژگی هایی در نقاشی های کودکان خود باید نسبت به سلامت روان آن ها حساس تر شویم؟

• رنگ ها. عمدتاً کودکان از رنگ های مختلف برای نقاشی های خود استفاده می کنند؛ اما استفاده از مکرر و منظم از رنگ های قرمز و سیاه به تنهایی که می تواند نشانی از خشم، خون و خشونت باشد نیازمند توجه جدی است.
• کیفیت نقاشی. معمولاً می توان در نقاشی های کودکان بین کاراکترها یک تناسب یا تعادل خاصی را مشاهده کرد. مگر در صورتی که کودک مثلا خود را در نقاشی بسیار کوچک یا بزرگ بکشد؛ به طوری که در تصویر مشخص باشد؛ گاهی اوقات نیز آن ها بعضی شخصیت ها را اینگونه ترسیم می کنند. احتمال می رود آن ها با این نقاشی ها، عزت نفس و حس اعتماد به نفس خودشان، ترس خود از قانون گذار (یعنی والدین)، میزان رضایت از چیزی یا کسی را به نمایش گذاشته باشند. گاهی اوقات نیز کودکان در برگه ی سفید بیشتر نقاشی های خود را در قسمت های کناری می کشند؛ این نوع ترسیم نیز می تواند نشان دهنده ی احساس امنیت پایین و ارتباط نامناسب باشد.
• حضور افراد در نقاشی. در بسیاری از نقاشی های سنین بالاتر از پنج سال و نیم، کودکان از پدر و مادر خود در ترسیم نقاشی استفاده می کنند؛ معمولاً بزرگ یا کوچک کشیدن یا نکشیدن یک عضو خانواده می تواند نشان دهنده ی نوعی تعارض با فرد موردنظر باشد؛ در ضمن در حالات صورت نیز می توان فهمید که تا چه حد کودکان از هیجاناتی مثل ترس، شادی، غم، تعجب، خشم، نفرت و پشیمانی استفاده می کنند؛ هر کدام از این هیجانات می توانند کیفیت رابطه کودک با والدش یا سایر مقوله های محیطی جهان خارج آن ها را نیز نشان دهند.

نام هر کدام از هیجانات بالا چیست؟

• شخصیت های خشمگینی چون هیولا یا دیو. این شخصیت ها در بسیاری از نقاشی های کودکان به چشم می آیند؛ به خصوص برای پسران. کودکان به دلایل مختلفی این شخصیت ها را می کشند؛ شایع ترین علت آن است که آن ها یا از فردی می ترسند که آن را به عنوان شخصیتی هیولایی و ترسناک ترسیم می کشند (گفتیم که در سنین ۵ سالگی استفاده از نماد در نقاشی های کودکان زیاد به چشم می آیند). یا دوست دارند با ترسیم شخصیت های هیولایی خشم خود را به اضطراب ها، نگرانی ها و ناکامی های خود نشان دهند. در بسیاری از مواقع نیز کودکان شخصی های کارتونی موردعلاقه ی خود را در نقاشی هایشان می کشند؛ شاید این کار را چندین بار هم انجام دهند؛ در صورتی که این نقاشی کشیدن ها با تغییرات خلقی (مثل خلق پایین و حساس) و رفتاری، به هم خوردن خواب و تغذیه ی کودکان همراه باشند ضروری است که به روان شناس کودک یا نوجوان مراجعه نمود.
• اجزای بدن. چشم ها در نقاشی های کودکان نشان دهنده ی این هستند که کودکان چقدر دوست دارند دیده بشوند یا حتی در مواجهه با افراد چقدر از آن ها می ترسند؛ مثلا ممکن است فرزند ما به خاطر دعواهای زیاد با خواهرش چشمان او را ترسیم نکند؛ چرا که از خواهر بزرگ تر خود می ترسد. دهان و لب ها مقوله هایی هستند که نشان می دهند چقدر کودکان دوست دارند مسائلشان را با دیگران و والد خود در میان بگذارند. دست ها تا حدی نشان دهنده ی میزان پذیرا بودن افراد است و در نهایت پاها نشان دهنده میزان احساس امنیت کودکان هستند. البته باید توجه داشت برای کودک پنج ساله هنوز زود است تا تمام قسمت های بدن را با جزئیات کامل ترسیم کند.

این نقاشی متعلق به یک کودک پنج ساله و نیمه است که در آن ساختار کلی و ساده ترسیم یک بدن مشخص است.

موارد بالا بخشی از تحلیل های نقاشی کودکان هستند؛ کودکان بسته به فرهنگ، ساختار اجتماعی و خانوادگی، ویژگی های شخصیتی مثل برون گرایی و درون گرایی، اضطراب ها و نگرانی ها و دوره های رشد خود نقاشی های متفاوتی را ترسیم می کنند؛ خیلی از نقاشی ها به کودکان کمک می کنند تا هیجانات و افکار خود را بر روی کاغذ پیاده کنند؛ بیشتر اوقات کودکان از این ترسیم ها لذت هم می برند؛ اما جایی که ترسیم این نقاشی ها تکراری و مداوم باشند یا شخصیت های آن نقاشی ها مدام با یک سبک یا رنگ خاصی باشد (به خصوص برای سنین بالاتر از پنج سال؛ چراکه در سنین پایین تر، ترسیم های یکنواخت به دلیل عوامل تحولی هستند؛ که در ادامه رشد مغز نقاشی های کودکان نیز کاملاً تغییر می کنند). این تداوم در ترسیم می تواند با مسائلی چون کم حرف زدن و بازی کردن او با دیگران و والد یا کاهش اشتها و میزان خواب، خستگی و کاهش عملکرد کودکان همراه باشند. این نقطه دقیقا جایی است که یک روان شناس کودک و نوجوان می تواند به کودک و پدر و مادر او بسیار کمک کند.

در نوشتن این مطلب از منابع کتابی و اینترنتی زیر استفاده شده است:

روان شناسی رشد (از لقاح تا کودکی) نوشته لورا برک و ترجمه یحیی سیدمحمدی؛ انتشارات ارسباران.
آزمون های روانی _ شناختی کودکان برای مشاوره کودک نوشته حسین لطف آبادی؛ انتشارات آستان قدس رضوی.
کلیدهای تربیت کودکان و نوجوانان، کلیدهای رفتار با کودک پنج ساله نوشته دکتر مارتی وایت و ترجمه اکرم کرمی؛ انتشارات صابرین.

Malchiodi, C. A. (1998). Understanding children's drawings. Guilford Press
https://parent-smileandgrow.com/en/how-to-interpret-children-drawings/

و عکس های این مطلب از کتاب Malchiodi استخراج شده اند.

با ما همراه باشید.
مرکز خدمات روانشناسی همپای کودک